دکتر عبدالکریم مشایخی:

40 بار نام خلیج فارس در نقشه‌ها و منابع دوران اسلامی آمده است

گروه اندیشه: رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر با بیان اینکه تاکنون ‪ ۲۹‬جلد کتاب در زمینه خلیج فارس در این شعبه به زیور طبع آراسته شده است، گفت: 40 بار نام خلیج فارس در نقشه‌های اسلامی و منابع دوران اسلامی آمده است.

---

عبدالکریم مشایخی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از بوشهر، با بیان اینکه درسال ‪ ۱۳۷۵‬بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر تأسیس شد  و تاکنون 49 جلد کتاب در این بنیاد چاپ شده  که از این شمار بیش از 29 کتاب مربوط به خلیج فارس است، اظهار کرد: قطعاً حمایت مالی مسئولان زمینه‌ساز برگزاری همایش‌ها و کنگره‌های ملی و بین‌المللی در زمینه خلیج فارس برای اثبات حقانیت خود در مورد این آبراه ضروری است.

وی یادآور شد: خلیج فارس به یک مسئله وحدت ملی نیز تبدیل شده است و پژوهشگران زیادی در اقصی‌نقاط کشور و جهان به این مهم می‌پردازند.

این مقام مسئول اضافه کرد: استان بوشهر ‪ 937‬ کیلومتر با خلیج فارس نقطه مرز دریایی و همسایگی با کشورهای عربی دارد و این مسئله رسالت مسئولان این استان را در قبال پاسداری از هویت آن دو چندان کرده است.

وی گفت: در اینکه این آبراه به نام خلیج فارس در متون تاریخی ثبت و ضبط شده است، هیچ شکی نیست اما بذر فتنه عنوان این نام جعلی توسط انگیس پاشیده شد و بعداً برخی از حکام کشورهای عربی همسایه کرانه‌ای خلیج فارس ایران بنا به دلایل سیاسی به آن دامن زدند.

رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر ادامه داد: اگرچه دریای پارس نام خود را از قوم پارس که در حدود 800 ق.م در خوزستان و سپس، فارس حکومت می‌کردند، گرفته است، اما برای نخستین بار نام این دریا در متن لوگال زاگسی LugalZagesi پادشاه اروک آمده است. «باسورث:1384»

مشایخی افزود: پیش از آنکه قوم آریایی بر ایران تسلط پیدا کنند، آشوری‌ها این دریا را در کتیبه‌های خود به نام نا مرتوNarmarratu که به معنی رود تلخ است، یاد کرده‌اند، احتمالاً این قدیمی‌ترین نامی است که از خلیج فارس باقی مانده است.

این پژوهشگر تاریخ و تمدن اضافه کرد: در تمدن ایلامی در هزاره سوم قبل از میلاد که از حدود جنوب این امپراتوری را در برمی‌گرفت و به بوشهر کنونی «لیان قدیم، به قول یونانیان مزامبریا» محدود می‌شد، سنگ‌نوشته‌هایی به دست آمد که بیانگر توجه ایلامی‌ها به سواحل خلیج فارس است و با تشکیل امپراتوری هخامنشی و تصرف فینیقیه و مصر، هخامنشیان به ضرورت توسعه و نفوذ خود در دریاها پی بردند و اقدام داریوش در شناسایی مسیرهای دریایی نشان می‌دهد که چگونه این پادشاه، به منطقه خلیج فارس توجه ویژه‌ای داشته است.

وی اظهار کرد: اگر چه رویکرد هخامنشیان بر کرانه‌های شمالی خلیج فارس به ویژه بنادر بوشهر از دوران کوروش آغاز می‌شود و وجود« کاخ زمستانی کورش» در منطقه چرخاب برازجان مؤید این نظر است، اما دیگر آثار دوره هخامنشی در منطقه دشتستان از جمله «کاخ بردک سیاه» در روستای درودگاه و «کاخ سنگ سیاه» در روستای جتوط در نزدیکی سعدآباد متعلق به دوران جانشینان کوروش و احتمالاً داریوش و خشایارشاه بوده و مجسمه سنگی مرمر سیاهی که در روستای درودگاه در اکتشافات باستان‌شناسی یغمایی از زیر خاک بیرون آمد، همگی دلالت بر آن دارد که پادشاهان متقدم آن سلسله عنایت ویژه‌ای به دریای پارس و نقش آن در مبادلات تجاری و بازرگانی داشته‌اند.«‌ر.ک: اتابک زاده:1373و فخرایی: 1383»

رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر یادآور شد: در کتاب ارزشمند «وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی» که به همت بنیاد ایران‌شناسی و با نظارت شادروان حسن حبیبی در سال 1386 خورشیدی به چاپ رسیده، از اجماع جهانی درباره نام خلیج فارس سخن به میان آمده و در این باره چهل نقشه اسلامی ارائه شده که در آن نقشه‌ها نام خلیج فارس 22 بار به صورت بحر فارس، 9 بار به صورت دریای پارس، شش بار به صورت دریای فارس، دو بار به صورت خلیج فارس و یک بار به صورت نهر فارس آمده است.

این استاد دانشگاه در ادامه بیان کرد: همچنین، در 120 نقشه اروپایی که در این کتاب آمده، نام خلیج فارس «43 بار» به صورت سینوس پرسیکوس، «31 بار» به صورت پرشین گلف، «28 بار» به صورت گلف پرسیک، «9بار» به صورت مره پرسیکوس،«سه بار» به صورت فارس دکزی، «دو بار» به صورت بحرالفارس، « دو بار» به صورت خلیج فارس، «یک بار» به صورت مره پرسیکوس و «یک بار» به صورت پرسیس در آمده است.« گنجی: 1386»

مشایخی گفت: اگرچه نام دریای پارس به صورت مستند در آثار مورخان و جغرافی‌دانان یونانی آمده، اما در کتیبه‌ای که از داریوش هخامنشی در تنگه سوئز مصر یافته شد، عبارتی به این مضمون آمده که «درایه تی هچا پارسیا آئی‌تی» که زبان‌شناسان آن‌ را به این صورت معنی کرده‌اند «دریایی که از پارس می‌رود» (سر می‌گیرد)، چنان‌که ملاحظه می‌شود، از این دریا با عنوان دریای پارس یاد شده است.«مجتهد‌زاده : 1349»

رئیس بنیاد ایرا‌ن‌شناسی شعبه بوشهر عنوان کرد: بیش از 13 تن از مورخان و جغرافی‌دانان یونانی و رومی مانندهکاتائوس «480 ق.م»، ویکائرخوس «300 ق.م»، آراتستن «210 ق.م»، هیپارخوس«یاهیپارک» «130ق.م»، پوزیروتیوس «یک ق.م»، استرابو «یک ق.م»، پومپوتیوس ملا «یک میلادی»، کنت کورث «اول میلادی»، فلاریوس آریانوس «140 م»، بطلمیوس «قرن دوم میلادی»، پری اجب «300 میلادی» و اوروزیوس «400 میلادی» در آثار خود خلیج فارس را به صورت «سینوس پرسیکوس»، «پرسیکوم ماره» و « پرسیکون کاای تاس» آورده‌اند. «باسورث:1384»

این مورخ و پژوهشگر بوشهری ابراز کرد: تا قبل از نئارخوس «Nearchus 24  ـ 325 ق.م» برداشت‌های جغرافیایی از خلیج فارس مبهم بود و نویسندگان یونانی، خلیج فارس، ‌خلیج عدن و دریای سرخ را تحت عنوان دریای اریتره، نام‌گذاری کرده بودند. «چیت‌ساز:1384»

وی افزود: فلاویوس آریانوس Flavius Arrianus که در قرن دوم میلادی زندگی می‌کرد، در کتاب معروف خود آنابازس Anabasis از سفر دریایی نئارک که به دستور اسکندر مأموریت داشت از رود سند به دریای عمان « دریای مکران» و خلیج فارس بگذرد و به مصب فرات داخل شود، سخن گفته و نام این خلیج را «پرسیکون کا ای تاس» PersikonKaitas نوشته که ترجمه تحت‌اللفظی آن خلیج فارس است.

مشایخی اضافه کرد: بطلمیوس معروف که از بزرگان علم هیئت و جغرافیای قدیم است و در قرن دوم قبل از میلاد زندگی می‌کرده در کتاب بزرگی که در علم جغرافیا به زبان لاتین نوشته از این دریا با عنوان «پرسیکوس سینوس» یاد می‌کند و بنابراین همان‌گونه که نوشتیم بسیاری از مورخان و جغرافی‌دانان مشهور یونانی و رومی نام این آبراه مهم را «دریای پارس» نوشته‌اند.

نام خلیج فارس در منابع دوران اسلامی

رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر ادامه داد: در کتاب‌های معتبر جغرافیایی و تاریخی که در سده‌های نخستین اسلامی تألیف شده‌اند و به مناسبتی از دریای پارس نامی به میان آمده، از این دریا با نام «بحر فارس»، «البحرالفارسی»، «الخلیج الفارسی» و «خلیج فارس» یاد شده است و بعضی از جغرافی‌دانان اسلامی معتقدند که «بحرالفارسی» به گستره آبی بسیار وسیع اطلاق می‌شده است و محدوده‌ای که امروز به نام خلیج فارس شناخته می‌شود، تنها قسمتی از دریای پارس به شمار می‌رود.

مشایخی یادآور شد: ابوبکر احمد بن‌محمد بن‌اسحاق بن‌ابراهیم الهمدانی معروف به این فقیه که کتاب خود را با عنوان مختصر کتاب البلدان در سال 279 هجری تألیف کرد، از این دریا به صورت «بحر فارس» یاد کرده است و ابن‌رشید در کتاب الاعلاق‌النفیسه که در سال 290 هجری در اصفهان تألیف کرده و ابوالقاسم عبیدالله‌ بن‌عبدالله‌ بن‌احمد معروف به ابن خردادبه که در قرن چهارم هجری می‌زیسته در کتاب معروف المسالک والممالک و ابواسحاق ابراهیم بن‌محمد الفارسی الاصطخری در کتاب المسالک والممالک که در قرن چهارم هجری می‌زیسته است از این آبراه مهم با عنوان «البحرالفارسی» یاد کرده‌اند.

وی با اشاره به  اینکه اصطخری در این باره می‌نویسد «بدان که دریای پارس شعبه‌ای از دریای محیط است»، افزود: این دریا از صین«چین» بیرون می‌آید و از شهر واق‌واق می‌گذرد تا می‌رود بر حدود شهرهای سند و هند و کرمان تا آنجا که به پارس می‌رسید».«اصطخری:1340»

این پژوهشگر تاریخ و تمدن اضافه کرد: مؤلف کتاب حدودالعالم من‌المشرق الی‌المغرب پس از توضیح درباره حدود بحرالاعظم به پنج خلیجی اشاره می‌کند که یکی از آن‌ها خلیج پارسی است. وی در این باره می‌نویسد «و چهارم خلیج پارس خوانند که حد از پارس برگیرد با پهنای اندک تا به حدود سند رسد»‌. «مینورسکی:1372»

مشایخی ادامه داد: همچنین ابوالحسن علی‌ بن‌الحسین ‌بن‌علی المسعودی در دو کتاب مشهور خود مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر و التنبیه و الاشراف و مقدسی در کتاب البدء والتاریخ و ابن‌حوقل در کتاب صورة‌الارض که آن‌ را به سال 367 هجری قمری به پایان رسانده، آن دریا را «بحر فارس» نامیده‌اند.

وی اظهار کرد: ابن‌بلخی در کتاب فارسنامه، یاقوت حموی در معجم‌البلدان، ابوعبدالله زکریا بن‌محمد بن‌محمود قزوینی در کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد و حمدالله مستوفی در کتاب نزهة‌القلوب و ده‌ها مورخ و جغرافی‌دان مسلمان دیگر این خلیج را خلیج فارس «بحر فارس» نامیده‌اند. «مشکور: بی تا»

رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر گفت: محمدجواد مشکور در مقاله‌ای با عنوان «نام خلیج فارس» که به مناسبت برگزاری سمینار خلیج فارس آن‌را نوشته و اداره‌کل انتشارات و رادیو در جلد اول مجموعه مقالات خلیج فارس به چاپ رسانیده است، بیش از چهل کتاب و مأخذ معتبر معرفی می‌‌کند که نویسندگان آن آثار نام این دریا را خلیج پارس معرفی کرده‌اند. «خلیج العربی» در کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی قدیم مطلقاً به دریای سرخ که بین تنگه باب‌المندب و ترعه سوئز قرار دارد، اطلاق می‌شد ‌و به مناسبت شنهای‌سرخ ساحل آن‌را به یونانی «اری‌تره» Erithree و به لاتین ماره‌روبروم Marerubrum یعنی دریای سرخ و بحر قلزم می‌خواندند. «همان: بی تا»

نقش سر چارلز بلگریو، در تغییر نام خلیج فارس

این استاد دانشگاه در ادامه افزود: همان‌گونه که نوشتیم «خلیج‌العربی» نام دریایی است که در منابع جغرافیایی و تاریخی قدیم به نام دریای سرخ یا بحر احمر شناخته می‌شود. در سال 1955 م/ 1334 خورشیدی سرچارلز بلگریو Sir Charles Belgarave یکی از دیپلمات‌های انگلیسی که مدت سی سال در خلیج فارس اقامت کرده بود، در مقاله‌ای در مجله عربی‌زبان بحرین، فریبکارانه این جمله را نوشت «خلیج فارس که اعراب آن را خلیج‌العربی می‌گویند» و بدین‌وسیله بود که این سیاستمدار انگلیسی برای اولین بار بذر فتنه‌ای کاشت که در سال‌های بعد مورد استفاده ناسیونالیست‌های عرب قرار گرفت.

مشایخی اضافه کرد: در سال 1958 م/ 1377 هـ .ق این اصطلاح مورد استفاده عبدالکریم قاسم که با کودتایی در عراق به قدرت رسید، قرار گرفت. وی برای برانگیختن احساسات عمومی اعراب علیه ایران، نام خلیج عربی را به جای خلیج فارس به کار گرفت و تبلیغات «خلیج‌العربی» در بین عرب‌ها طرفداری پیدا نکرد و پس از عبدالکریم قاسم، جمال عبدالناصر، رهبر مصر که به‌شدت طرفدار پان‌عربیسم بود، این اصطلاح جعلی و هدفدار را به کار گرفت تا به واسطه اختلافاتی که با «محمدرضاشاه پهلوی» بر سر مسئله شناسایی اسرائیل از طرف ایران داشت، بهره برد.

وی در ادامه بیان کرد: اقدام ناصر چون با جریان ناسیونالیزم عرب همراه شده بود، اثرات منفی خود را در شیخ‌نشین‌های کرانه جنوبی خلیج فارس به جا گذاشت و در سال 1964 م/1384 هـ .ق اتحادیه عرب برای نخستین‌بار نام مجعول خلیج‌العربی را در یک سند رسمی ذکر کرد و به دنبال آن، تصمیم گرفت این نام را در برنامه‌های درسی کشورهای عضو اتحادیه عرب و مکاتبات رسمی به کار برد.

رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر در پایان یادآور شد: در حال حاضر کشورهایی مانند امارات متحده عربی و قطر در مکاتبات و پژوهش‌های تاریخی و جغرافیایی خود با یکدیگر واژه «خلیج» به تنهایی و زمانی «خلیج‌العربی» را به کار می‌برند و این در حالی است که در تمام سازمان‌های بین‌المللی و اطلس‌های جهانی همواره نام تاریخی و واقعی خلیج فارس به کار می‌رود و برخی از اندیشمندان و دانشگاهیان کشورهای عربی نیز تغییر نام خلیج فارس به خلیج‌العربی را مورد تمسخر قرار داده و تلاش برای دگرگون کردن این نام را محکوم کرده‌اند.«مجتهدزاده : 1378»

یادآور می‌شود، عبدالکریم مشایخی در سال 1381 به ریاست این بنیاد منصوب شد که پیش از وی مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدحسن نبوی عهده‌دار این مسئولیت بوده است و مرحوم نبوی به مدت چهار سال مدیرکل آموزش و پرورش استان بوشهر و سه دوره نماینده مردم بوشهر، گناوه، دیلم و خارگ در مجلس شورای اسلامی و یک دوره نماینده خبرگان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در کارنامه درخشان خدمتی خود دارد و  محل کنونی ساختمان بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر در «عمارت طبیب» واقع در خیابان خلیج فارس است.